Sự phát triển của trí tuệ nhân tạo

Trí tuệ nhân tạo (AI – Artificial Intelligence) đang là một trong những công nghệ thay đổi thế giới mạnh mẽ nhất thế kỷ 21. Sự phát triển của công nghệ và Internet thúc đẩy AI  hiện diện khắp nơi, từ trợ lý ảo, chatbot, hệ thống gợi ý video đến xe tự hành, nhà máy thông minh hay hỗ trợ chẩn đoán hình ảnh. Tuy nhiên, để có được những bước tiến thần tốc như vậy, sự phát triển của trí tuệ nhân tạo đã trải qua một hành trình dài với nhiều cột mốc đáng nhớ.

Bài viết này sẽ giúp bạn khám phá lịch sử và sự phát triển của trí tuệ nhân tạo, từ khi ra đời cho đến những cột mốc quan trọng như trí tuệ nhân tạo 2001, trí tuệ nhân tạo 2019, cùng với các hoạt động nổi bật như ngày hội trí tuệ nhân tạo Việt Nam  nhằm cung cấp thông tin giúp bạn hiểu rõ AI đã phát triển ra sao và sẽ đi về đâu.

1. Sự ra đời của trí tuệ nhân tạo (AI)

Khái niệm “trí tuệ nhân tạo” xuất hiện lần đầu vào năm 1956 tại Hội nghị Dartmouth (Hoa Kỳ), do nhà khoa học John McCarthy chủ trì. Cùng với Marvin Minsky, Allen Newell và Herbert Simon, McCarthy đã định nghĩa AI là “khoa học và kỹ thuật tạo ra những cỗ máy thông minh, đặc biệt là các hệ thống máy tính có khả năng hành xử như con người”.

Với vai trò tiên phong, John McCarthy được coi là cha đẻ của trí tuệ nhân tạo. Giai đoạn từ 1956–1970 chứng kiến nhiều nghiên cứu đột phá như chương trình giải toán Logic Theorist, chatbot ELIZA mô phỏng trò chuyện cơ bản, hay SHRDLU – hệ thống tương tác trong môi trường giả định.

Tuy nhiên, thời điểm đó, công nghệ phần cứng và dữ liệu còn hạn chế nên AI mới chỉ dừng lại ở mức độ thí nghiệm. Dù vậy, sự ra đời của trí tuệ nhân tạo đã tạo nền móng quan trọng cho những tiến bộ sau này.

2. Lịch sử trí tuệ nhân tạo qua các thời kỳ

1950s–1970s: Khởi đầu đầy kỳ vọng

Những năm đầu tiên, AI phát triển mạnh nhờ sự tò mò khoa học và đầu tư từ các chính phủ. Các nhà nghiên cứu tin rằng có thể tạo ra trí thông minh nhân tạo tương đương con người chỉ trong vài thập kỷ.

Tuy nhiên, đến cuối thập niên 1970, hạn chế về phần cứng, chi phí cao và kỳ vọng vượt xa thực tế đã khiến đầu tư vào AI sụt giảm. Đây được gọi là “Mùa đông AI” – giai đoạn đóng băng tạm thời của ngành.

1980s: Hệ chuyên gia và sự hồi sinh

Trong thập niên 1980, AI phục hồi nhờ các hệ chuyên gia như XCON của Digital Equipment, được dùng để cấu hình sản phẩm và hỗ trợ ra quyết định. Tuy nhiên, việc triển khai rộng gặp khó khăn vì hệ thống cứng nhắc và khó mở rộng. Cuối thập kỷ, AI lại bước vào thời kỳ thoái trào thứ hai.

Trí tuệ nhân tạo 2001: Bước ngoặt trong nhận thức xã hội

Trí tuệ nhân tạo 2001 đánh dấu một bước ngoặt thú vị. Bộ phim “A.I. Artificial Intelligence” của Steven Spielberg ra mắt, phản ánh một tương lai nơi robot có cảm xúc và ý thức như con người. Dù mang tính viễn tưởng, bộ phim đã giúp AI được chú ý nhiều hơn trong đại chúng, mở đường cho một làn sóng quan tâm mới đến AI trong thực tiễn.

3.Lịch sử của sự phát triển của trí tuệ nhân tạo trong thế kỷ 21

3.1 2006–2010: Deep Learning mở lối

Giai đoạn này đánh dấu một bước ngoặt lớn trong lịch sử phát triển của trí tuệ nhân tạo, khi Deep Learning – công nghệ học sâu – bắt đầu chứng minh được tiềm năng vượt trội. Trước đó, các mô hình AI chủ yếu dựa vào học máy truyền thống (machine learning), vốn yêu cầu con người lập trình chi tiết các đặc điểm (features) để máy tính có thể học.

Tuy nhiên, với sự ra đời của mạng nơ-ron sâu (Deep Neural Networks), đặc biệt là các nghiên cứu đột phá của Geoffrey Hinton và nhóm của ông, AI có thể tự động học từ dữ liệu thô mà không cần quá nhiều hướng dẫn thủ công. Đây là nền tảng cho các ứng dụng như nhận diện khuôn mặt, phân loại ảnh, xử lý giọng nói…

Một yếu tố quan trọng khác là sự phát triển của phần cứng, đặc biệt là GPU (Graphics Processing Unit) – ban đầu được thiết kế cho đồ họa máy tính, nhưng sau đó được tận dụng để xử lý song song lượng lớn dữ liệu cần thiết cho Deep Learning. Nhờ GPU, các mô hình AI có thể huấn luyện nhanh hơn và hiệu quả hơn bao giờ hết, giúp AI bước qua rào cản tính toán từng khiến lĩnh vực này chững lại suốt nhiều năm.

3.2 2011–2018: AI bước vào đời sống

Bước sang giai đoạn 2011–2018, trí tuệ nhân tạo không còn chỉ hiện diện trong phòng thí nghiệm hay các nghiên cứu học thuật, mà bắt đầu đi vào cuộc sống thường nhật của hàng triệu người trên khắp thế giới.

• Siri (2011): Apple tích hợp trợ lý ảo thông minh vào iPhone, đánh dấu lần đầu tiên AI có mặt trong thiết bị cá nhân quy mô lớn. Người dùng có thể điều khiển bằng giọng nói, hỏi thông tin, nhắn tin hay đặt lịch – tất cả nhờ vào công nghệ nhận dạng ngôn ngữ tự nhiên (NLP).
  
• AlphaGo (2016): Một cột mốc gây chấn động toàn cầu. AI của Google DeepMind đã đánh bại Lee Sedol, kỳ thủ cờ vây hàng đầu thế giới – một trò chơi nổi tiếng phức tạp và mang tính chiến lược sâu sắc. Điều này không chỉ khẳng định năng lực vượt trội của AI, mà còn thay đổi cách thế giới nhìn nhận về tiềm năng của nó trong việc giải quyết các bài toán sáng tạo và phi tuyến tính.
  
• Ứng dụng thực tiễn mở rộng nhanh chóng: Chatbot hỗ trợ khách hàng 24/7; hệ thống gợi ý sản phẩm trong thương mại điện tử; công cụ phân tích hành vi người dùng trên mạng xã hội; AI trong xe tự hành và robot logistics. Trong giáo dục, ngân hàng, logistics, AI trở thành “trợ thủ” không thể thiếu, giúp tối ưu hóa chi phí và tăng hiệu quả phục vụ.
  

Giai đoạn này đánh dấu sự chuyển mình mạnh mẽ của AI, từ công nghệ mang tính tiềm năng sang công nghệ cốt lõi trong hạ tầng số hiện đại.

3.3 Trí tuệ nhân tạo 2019: Bùng nổ toàn cầu

Năm 2019 trở thành một dấu mốc đặc biệt trong lịch sử phát triển của trí tuệ nhân tạo. Đây là thời điểm AI bước ra khỏi lĩnh vực kỹ thuật đơn thuần để tác động sâu sắc đến chính trị, kinh tế, xã hội và thậm chí là văn hóa toàn cầu.

Ứng dụng thực tiễn được nhân rộng

AI được áp dụng mạnh mẽ trong các ngành trọng yếu:

• Y tế: AI hỗ trợ chẩn đoán hình ảnh (MRI, X-quang), phân tích gen, dự báo nguy cơ bệnh.
• Tài chính: AI giúp phát hiện giao dịch gian lận, phân tích hành vi người dùng và đưa ra tư vấn đầu tư thông minh.
• Sản xuất: Dây chuyền tự động hóa tích hợp AI giúp phát hiện lỗi sản phẩm, dự báo nhu cầu, bảo trì dự đoán…

Bùng nổ công nghệ tạo sinh – Generative AI

Trí tuệ nhân tạo 2019 cũng là năm mà Generative AI – công nghệ AI tạo ra nội dung mới (ảnh, video, âm thanh, văn bản) bắt đầu gây chú ý toàn cầu. Các hệ thống như deepfake, AI viết nội dung mô phỏng giọng nói hay tạo ảnh chân dung giả… mở ra hàng loạt cơ hội trong truyền thông, thiết kế, giải trí, nhưng đồng thời cũng đặt ra nguy cơ thao túng thông tin và vi phạm đạo đức.

Chiến lược AI quốc gia và quản trị AI

Trước sự phát triển nhanh chóng, nhiều quốc gia đã ban hành chiến lược quốc gia về trí tuệ nhân tạo. Trong đó có Việt Nam, với mục tiêu đưa AI trở thành một lĩnh vực công nghệ mũi nhọn, phục vụ cho phát triển kinh tế số và chính phủ số.

Đồng thời, các tổ chức quốc tế như OECD, UNESCO cũng bắt đầu xây dựng khung pháp lý để đảm bảo AI phát triển bền vững, công bằng và có thể giải thích được.

✅ Trí tuệ nhân tạo 2019 không chỉ là bước ngoặt kỹ thuật – mà còn là cột mốc AI chính thức bước vào cuộc chơi toàn cầu, nơi công nghệ đi cùng trách nhiệm xã hội và quản trị toàn diện.

3.4 2020–2024: AI tạo sinh và ChatGPT lên ngôi

Nếu năm trí tuệ nhân tạo 2019 được xem là bước khởi đầu của một kỷ nguyên mới, thì giai đoạn 2020–2024 là thời kỳ AI tạo sinh (Generative AI) phát triển bùng nổ và bước vào giai đoạn thương mại hóa mạnh mẽ trên toàn cầu. Đây là phần không thể thiếu khi nhắc đến lịch sử phát triển của trí tuệ nhân tạo hiện đại.

ChatGPT và kỷ nguyên của mô hình ngôn ngữ lớn (LLM)

Vào cuối năm 2022, ChatGPT do OpenAI phát hành đã trở thành hiện tượng toàn cầu, chỉ mất 5 ngày để đạt 1 triệu người dùng – một con số chưa từng có tiền lệ trong lĩnh vực công nghệ. Đằng sau ChatGPT là GPT-3.5 và sau đó là GPT-4, những mô hình ngôn ngữ lớn có khả năng hiểu – tạo – tổng hợp văn bản giống như con người.

Các mô hình LLM như GPT, Claude (Anthropic), Gemini (Google), LLaMA (Meta) đang được ứng dụng vào vô số lĩnh vực: chăm sóc khách hàng, viết nội dung, lập trình, dịch thuật, tư vấn y tế, hỗ trợ pháp lý…

Đây là cột mốc khẳng định rằng AI không chỉ “hiểu” mà còn có thể sáng tạo, điều từng được coi là đặc quyền của con người.

AI tạo sinh định hình trong các công việc mang tính sáng tạo

AI hiện đã có thể:

• Tạo hình ảnh (DALL·E, Midjourney, Stable Diffusion),
  
• Tạo nhạc (Suno, AIVA),
  
• Làm video từ văn bản (Runway, Sora),
  
• Tái tạo giọng nói như người thật (ElevenLabs…).
  

Công nghệ AI tạo sinh mở ra cuộc cách mạng trong truyền thông, game, marketing, giáo dục, đồng thời đặt ra các vấn đề về đạo đức, bản quyền, và “ai là tác giả”.

4. Các sự kiện tiêu biểu và ngày hội trí tuệ nhân tạo

Các hội nghị và sự kiện chuyên ngành là nơi khởi nguồn cho nhiều đột phá trong lĩnh vực trí tuệ nhân tạo (AI). Trên thế giới, nhiều hội nghị khoa học hàng đầu được tổ chức thường niên, tiêu biểu như:

• NeurIPS (Conference on Neural Information Processing Systems) – hội nghị hàng đầu về học sâu và mạng nơ-ron nhân tạo, quy tụ các công trình đột phá từ các phòng thí nghiệm AI hàng đầu.
  
• ICML (International Conference on Machine Learning) – nơi cập nhật những nghiên cứu mới nhất trong học máy và thống kê hiện đại.
  
• AAAI (Association for the Advancement of Artificial Intelligence) – hội nghị lâu đời tập trung vào AI tổng quát, từ lập luận, suy diễn đến robot và đạo đức AI.
  

Bên cạnh các hội nghị học thuật, nhiều doanh nghiệp công nghệ lớn như Google, Meta, Microsoft, OpenAI… cũng thường xuyên tổ chức các sự kiện quy mô toàn cầu như Google I/O, Meta Connect, OpenAI Dev Day để giới thiệu các nền tảng, mô hình và ứng dụng AI thế hệ mới.

Tại Việt Nam, sự kiện tiêu biểu nhất là Ngày hội Trí tuệ nhân tạo Việt Nam (AI4VN), do Bộ Khoa học và Công nghệ phối hợp tổ chức thường niên từ năm 2018. Đây là sân chơi quy mô quốc gia dành cho cộng đồng AI trong nước, kết nối nhà nghiên cứu, doanh nghiệp, startup và sinh viên. AI4VN không chỉ là nơi lan tỏa tinh thần đổi mới sáng tạo mà còn góp phần xây dựng hệ sinh thái AI Việt Nam vững mạnh, thúc đẩy các ứng dụng thực tiễn, đóng góp vào sự phát triển của trí tuệ nhân tạo cả trong nước lẫn quốc tế.

5. Tổng kết và xu hướng phát triển trong tương lai

Sau gần 70 năm, từ một khái niệm sơ khai, sự phát triển của trí tuệ nhân tạo đã vượt qua nhiều trở ngại và tạo ra những thành tựu vượt bậc. AI đang dần trở thành nền tảng hạ tầng số của nền kinh tế hiện đại.

5.1 Cơ hội từ AI

• Sản xuất thông minh: Dây chuyền AI giúp giảm chi phí, tăng hiệu suất, bảo trì dự báo.
• Y tế chính xác: AI hỗ trợ chẩn đoán, cá nhân hóa điều trị.
• Giáo dục cá nhân hóa: Phân tích năng lực người học, xây dựng lộ trình phù hợp.
• Chính phủ điện tử: Tự động hóa quy trình xử lý hồ sơ, nâng cao hiệu quả dịch vụ công.

5.2 Thách thức đặt ra

• Rủi ro mất việc do tự động hóa.
  
• Deepfake, thông tin giả gây nhiễu loạn.
  
• Mối lo đạo đức, bảo mật dữ liệu và quyền riêng tư.
  

5.3 Xu hướng phát triển trong 5–10 năm tới

• AI tạo sinh (Generative AI): Viết nội dung, thiết kế, tạo ảnh/video với độ chân thực cao.
• AI đạo đức (Ethical AI): Đảm bảo minh bạch, tránh thiên vị, dễ kiểm chứng.
• AI tự học (Self-supervised Learning): Học từ dữ liệu không gán nhãn, tiết kiệm chi phí.
• AI trong sản xuất và nông nghiệp: Phát hiện lỗi sản phẩm, tối ưu quy trình, dự báo mùa vụ.

6. Kết luận

Sự phát triển của trí tuệ nhân tạo không chỉ là câu chuyện công nghệ, mà còn là hành trình của trí tuệ, sáng tạo và khát vọng vượt qua giới hạn của loài người. Từ sự ra đời của trí tuệ nhân tạo tại hội nghị Dartmouth đến thời điểm trí tuệ nhân tạo 2019 bùng nổ toàn cầu, và những hoạt động như ngày hội trí tuệ nhân tạo Việt Nam, AI đã, đang và sẽ tiếp tục viết nên một chương mới trong lịch sử nhân loại.

Với định hướng đúng đắn, đầu tư chiến lược và sự chung tay của cộng đồng, Việt Nam hoàn toàn có thể trở thành quốc gia tiên phong trong lĩnh vực AI khu vực Đông Nam Á.